اقوام ایرونی در سراسر کشور پراکنده شده و یکی از زیباترین و باشکوه ترین فرهنگای تاریخ بشری رو با سنتا و آداب و رسوم خود به ارمغان آورده ان. ایل بزرگ بختیاری، یکی از اقوام ایرونی بوده که سبک زندگی و سنتی مثال زدنی و خیلی مهم داره و بخاطر این ما رو بر اون داشت تا سنت ازدواج این ایل غیور سرزمین ایران رو در گفتار امروز معرفی کنه.
با ما در این گزارش رنگارنگ و باحال همراه باشین.
سرزمین چهار فصل ایران با تمدن چند هزار ساله نوشته شده، اقلیم اقوام بزرگی بوده که تمدن و فرهنگ این مرز و بوم رو به وجود آورده و بعضی از سبک و رسوم و آدابا و روشای زندگیشون از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب، الگوای مهمی واسه دیگه ملتای جهان در طول دوران شده.
اطلاعات ما از اقوام ایرونی و ایران باستان خیلی کم بوده و کاوشا و تحقیقات و تحقیقات انجام شده در این میدون، هنوز بخش کمی از واقعیتای بزرگ رو بر ما رو کرده که شهر سوخته زابل، تنها مشتی نمونه خروار هستش.
در ایران، پوشاک اقوام ایرونی و سبک و زندگی و فرهنگ سراسر الهام بخش و پر درس و نکته اونا، یکی از جذاب ترین و باحال ترین موضوعات تحقیق رو واسه عاشقان این سرزمین به خصوص ایران دوستان متخصص بوجود آورده که در این گفتار نگاهی داریم به بخش کوچیکی از این فرهنگ نانوشته غنی و جذاب تا از دریچه رسم و سنتای ازدواج در ایل بختیاری، به فرهنگ و سبک زندگی اونا پی ببریم.
ازدواج در میان اقوام ایران، تاریخی قدیمی با رسم و رسوم قشنگتر و جذاب داره.
هر قومی از جنوب تا شمال و از شرق تا غرب، سنت خاصی واسه ازدواج و حتی مراسم عزا داری دارن و بعضی از این مراسما در فهرست میراث ناملموس ملی کشورمون ثبت شده.
رقص ایل بختیاری یکی از جذاب ترین مراسم فرهنگی سنتی این قومه که مخاطبان زیادی در داخل و بیرون مرز کشور داره.
رقص و پایگوبی و موسیقی سنتی، بخش از سنت و آداب سبک زندگی بختیاریا رو تشکیل میده و این حرکات موزون و موسیقیایی رو میشه در مراسم عروسی اونا هم دید. در واقع بختیاریا با رقص گروهی خود، اتحاد و اتحاد رو به رخ میکشونن و روش احترام به بزرگ ترا رو به جوون ترا یاد میدن.
ما همیشه در مراسم گروهی بختیاریا، اونا رو در صفای منظم و فشرده و هماهنگ میبینیم که با حرکت دستا و پاا که هارمونی و فلسفه خاص خود رو داره، لحظات جذابی رو روبروی دیدگان عاشقان فرهنگ اقوام ایرونی قرار میدن.
در مراسم عروسی بختیاریا، پایکوبیای متنوعی رو تماشاگر هستیم که رقص سه پا، رقص چهار دستمالی و رقص هی دته از اون جمله س و در گفتاری در آینده درباره مراسم رقص ایل بختیاری به صورت جداگونه سخن میگیم.
ایل بخیتاری یکی از اقوام بزرگ ایرونی و از عشایر فعال کشور هستش که در کنار ایل قشقایی، بسیار درباره اونا و زندگی رنگارنگ و جذاب مردمون سخت کوش و غیورشان در رسانه ها و فیلما مطالبی رو خونده و مشاهده کردیم.
(تصویری قشنگتر از عشایر در دامنه سبلان)
طوایف بخیتاری، در واقع مجموعه ای بزرگ از طایفهای ایل بختیاری هستن که براساس دلایل موجود، از قدیمی ترین ایلای فلات بزرگ ایران هستن. این ایل در بخشای جنوب غربی، غرب و حتی جنوب کشورمون زندگی می کنن.
اگه شما به سمت چهار محال بختیاری، خوزستان و جنوب لرستان و حتی غرب اصفهان و شمال استان زیبای کهکیلویه و بویر احمد سفر کنین، حتما با ایل بختیاری مواجه میشین که در این نقاط و مناطق دور و برش پراکنده هستن.
(تصویر عروسی عشایر: رنگ وارهای یه رنگ)
نقسیمات خاص طایفه ای ایل بختیاری خود داستان جذاب و باحال خاص خود رو داره که نیازه در مطلب مفصلی در آینده درباره اش صحبت کنیم.
اما بررسیا نشون میده که پیدایش این تقسیمات به اوایل قرن شانزدهم میلادی برمیگرده و به عنوان نمودار اجتماعی ایل بختیاری شناخته می شن.
بر همین پایه میشه گفت که این ایل به شاخه بزرگ هفت لنگ و چهار لنگ تقسیم می شه و هر کدوم از دو شاخه، به چند باب یا بلوک تقسیم بندی می شه و به طایفها و تیره ها و تشا و اولادا جور واجور، تفکیک می شه.
به گفته علم نامه ایرانیکا، ایل بختیاری در این دو شاخه اصلی، از رده های مختلفی تشکیل شده : بابادی باب، دورکی، بخیتاروند، دینارانی، محمد صالح، زلکی، ممی وند، موگویی و کیان ارتی که در تصویر زیر هم این تقسیم بندی رو مشاهده می کنین.
(تصویر چگونگی تقسیم بندی در ایل بزرگ بختیاری)
ایل بختیاری، سنتای باحال و غنی و با تاریخی سترگ داره که تحلیل و بررسی این سبک زندگی در طول تاریخ، با استقبال محققان ایرونی و بین المللی مواجه شده و بخاطر این، حفظ سنتای این قوم بزرگ ایرونی باید در فهرست اولویتای مسئولان به خصوص فعالان میراث فرهنگی قابل لمس و ناملوس کشور ما باشه.
اون چه مسلمه، انشعاب بختیاریها به هفتلنگ و چهارلنگ به درستی دقیق و مشخص نیست، ولی ریشه این انشعاب رو مربوط به دوره صفویه و سلطنت شاه عباس اول میدانند.
از طرفی، باید گفت که در واقع، جدا از ابهامی که درباره شناسایی دلایل این انشعاب هست، اتفاقا مبدا وقتی جدایی این دو شاخه هم خیلی مشخص نیس.
اما نظریه ای که مورد تأیید بیش تر نویسندگان بوده و مبنای منطقی این انشعاب نیز به حساب می آید، پیدایش و جدایی شاخه های چهارلنگ و هفت لنگ رو براساس تقسیم مقدار مالیات و اختلاف در اون می دونه.
برخیا فکر میکنن که این تقسیم بندی هفت لنگ و چهار لنگ به مقولات مالیاتی ربط داره و براساس مقررات مالیاتی دوره صفویه ایجاد شده.
زیرا در اون دوران، لِنگ یا نصف جفت از اصطلاحات مالیاتی بوده و سهم ایل بختیاری سه سرمادیان، مساوی با دوازده دست و پا میشده که معنی دوازده لِنگ داشته.
خیلیا در ایران و جهان، سنتای بخیتاریا رو با آوای سرنای این مردمون و لباسای زیبای تزیین شده و آیینای محلی (بازیای بومی، محلی، مراسمات عروسی و عزاداری و رسوم) و ادبیات گفتاری و نوشتاریشان می شناسن. اینا همه بخشی از واقعیت بزرگه که باید به اون توجه کرد.
یکی از این رسوم باحال، مراسم ازدواجه که شاید یکی از غنی ترین فرهنگای ازدواج در ایران رو در اختیار داشته باشن.
روش ازدواج در بین بخیتاریا
(تصاویری از ازدواج بختیاریا در استان چهار محال بختیاری)
جهان بختیاریا، دنیایی پر از رنگ و شادی و تعاون و صداهای جذاب و دهله. مردمانی اصیل با زبون و موسیقی و فرهنگ غنی رنگارنگ. جهانی که باید ازحضورش در این دنیای فانتزی دیجیتالی زده امروز، بالید و به اون افتخار کرد و در میون این مردمون، ازدواج امر پسندیده و بسیار با اهمیتیه که با همیاری همه اعضای طایفه همراه می شه.
ازدواج در بین بختیاریا، ۵ روش جور واجور داره : ناف برون، خون بس، گا به گا، فامیلی و هم بهری.
ازدواج ناف برون همونجوریکه از اسمش پیداست، وقتی دختری به دنیا می اومد، ناف اونو به یاد پسری که تازه به دنیا اومده می بریدند تا در آینده با هم ازدواج کنن. شاید این رسم حالا کم تر میان بختیاریا عادی باشه.
ازدواج خون بس هم یه جور ازدواج زوری و اجباری بود که دختر به عقد پسری در می اومد تا از هر گونه تنش احتمالی در آینده بین دو طایفه جلوگیری شه.
روش مصلحت اندیشی در این نوع ازدواج، دلیل می شد تا بعضی وقتا نتیجه این ازدواجا موثر نباشه و حالا خیلی میان ایل بختیاری این سبک عادی نیس.
ازدواج گا به گا هم داستان جالبی داره.
هر گاه در میان خونواده ها، دختر و پسر مجردی وجود داشت، بنا به تمایل دو طرف، هر کدوم از داداش که از دو خونواده هم بودن، آبجی خود رو به ازدواج طرف مقابل در می آورد. این ازدواجا چون ضمانت ازدواج دوطرفه با پشتوانه محکمی داشت، موفق تر از ناف برون و خون بس بود.
ازدواج فامیلی، از موفق ترین روشای ازدواج میان اهالی بختیاریست و فکر میکنن که ازدواج درون طایفه ای، دلیل می شه تا پیوندای خانوادگی پیوسته و سفت شده و استوار بمونه. فرزندان این جور خویشاوندیا از دید ژنتیکی، اجتماعی و فیزیکی، از طبقه پایین تری نیستن.
ازدواج هم بهری بودن هم داستان جالبی داره.
اگه شخص مورد نظر از دوران کودکی پیش خونواده ایی مشغول کار بود و شخص صاحب خونه، این فرد مورد نظر رو به عنوان شریک یا هم بهر قبول میکرد، طوریکه اونو هم چون فرزندش در همه چیز شریک می دونست، اونقدر که شخص مورد نظر از دختر صاحب خونه خواستگاری می کرد، صاحب خونه دختر خود رو بدون شیر بها و یا مهریه، به عقد اون در می آورد. این روش هم بهری می گن.
ازدواج با طعم رنگ و زیبایی
(روش شت و شی کودکان در میان عشایر)
ازدواج در قوم بختیاری، رسم و رسومی خاص داره.
در زمانای نه خیلی دور، مراسم ناف بران واسه ازدواج دختران و پسران بختیاری در نظر گرفته می شد طوری که دختر و پسر رو از همون کودکی واسه هم اصطلاحا نامبر می کردن تا وقتی به سن ازدواج رسیدن، با هم ازدواج کنن و مراسم عقد رو بر پا کنن.
اما به نظر می رسه در عصر مدرن، این روش تا حدودی در برابر تغییراتی شده و رسم خواستگاری و بررسی خونه دختر به وسیله داماد، انجام می شه و کم تر دختری از قبل واسه پسری در نظر گرفته شده.
وقتی دختر، درخواست داماد رو قبول کرد، مادر داماد، روسری زیبای رنگارنگی رو روی سر عروس خانوم میندازه که نشون همون انگشتری میشه که میدونیم داماد به عروس میده.
در مقابل هم خونواده عروس، نبات و شیرینی رو به معنی قبول پیشنهاد به اونا میدن.
طبق دلایل، بعضی وقتا دختری که نامزد شده، تا زمان عروسی، قالیچه ای رو شروع به بافتن می کنه تا هنگام عروسی، به خونه داماد ببره. نوع کیفیت و طراحی و بافت قالیچه، حکایت از هنرمندی عروس خانوم داره که معمولا دخترهای بختیاری، در فرهنگ خلاقیت، هنر و صنایع دستی پرورش پیدا می کنن.
(تصویر یکی از قالیچه های زیبایی که به وسیله دستان هنرمند دختران بختیاری بافته می شه)
طبق آمارا، بیشتر از ۲ هزار هنرمند صنایع دستی در چهار محال و بختیاری مشغول به فعالیت هستن که از ۳۷ محصول تولیدی اونا، ۲۹ محصول، نشون مرغوبیت ملی گرفتن. در میان بختیاریا، قالی بافی، چوخابافی، نمدمالی، گیوه دوزی، خورجین بافی، گلیم بافی، بافت چادر مخصوص عشایر، جاجیم بافی و قفل سازی از مهمترین صنایع دستی چهارمحال و بختیاری هستش.
یکی از آداب قدیمی بختیاریا که در فیلما و مستندا بارها دیدین، به شب عروسی و روز عروسی برمیگرده. به این حالت که اقوام و بستگان داماد پس از خوردن شام، به خونه عروس می رن و در حالی که آینه و شمعدان به دستان اقوام عروس خانمه، راه خونه داماد رو با هلهله رهسپار می شن.
(تصویری از زنان و مردان بختیاری به همراه فرزندان- جشنواره ای از رنگ و زیبایی)
در بیشتر مراسم عروسی سنتی بختیاریا، عروس رو سوار بر اسب می بینیم که به سمت خونه داماد در حال گذره و بقیه با پای پیاده و لباسای رنگارنگ و قشنگتر هستن. جشنواره های از زیبایی و شادی و انرژیای خوب.
مراسم پاتختی که در خیلی از فرهنگای ایرانیا هست، در مراسم بختیاری هم هست و اتفاقا بختیاریا عادت دارن که هدایای زیادی به خونه عروس ببرن و با این کار، کمکی به رونق گرفتن زندگی اونا می کنن.
مراسم عروسی بختیاریا، از قند اشکنون تا عروس برون، شامل ظرافتای جالبی می شه.
مخصوصا در میان بختیاریای چهار محال و بختیاری، این مراسم رنگ و لعاب خاص خود رو داره.
این افراد معمولا در بین خود ازدواج می کنن وکم تر پیش میاد که از خارج ایل، پسر یا دختری انتخاب شه.
بخاطر این، ازدواج فامیلی گر چه در عصر مدرن تا حدودی به واسطه مشکلات ژنتیکی واسه کودکان، نهی شده اما در ایل بختیاری، ریشه کهنی داره.
در یکی از رسومات ازدواج بختیاریا، بعد از اون که خونواده داماد اجازه صحبت از طرف خونواده دختر رو پیدا کردن، با هماهنگی قبلی، روز و ساعت خوبی رو انتخاب و با بعضیا از فامیل و مردان بزرگ طایفه، به سمت خونه دختر می رن.
(تیر اندازی در مراسم عروسی ایل بختیاری، بخشی از مراسم رو تشکیل میده که رو دوش مردونه)
عیدی محمد ارشادی فارسانی در کتاب فرهنگ بختیاری که سال ۸۸ به وسیله نشر آرون منتشر شد، درباره آیین ازدواج بختیاریای میگه: «در این راه، با نواختن ساز و دهل و با به همراه داشتن چندین راس گوسفند، به طرف خونه پدر دختر رهپسار می شن.»
گفته شده که در قدیم، رسم بر این بوده که در طول نامزدی، هر گاه داماد جهت سرکشی و احوال پرسی به خونه نامزدش می رفت، هدایایی مثل سکه های نقره و طلا و پارچه و روسری به همراه می بره و هدیه می داد. اما امروزه این رسم کم رنگ شده و روشای نوین جانشین اش گشته است.
(انگشتر به دست کردن عروس بختیاری به وسیله زنان)
عروس برون زیر زبونی، سوار بازی، قند اشکون، پا گشا، پاتخت، بله برون و مراسم تیر اندازی و دهل نوازی، از جمله بخشایی از مراسم ازدواج بختیاریا رو تشکیل میدن.
در مراسم سنتی ازدواج بختیاریا، زنان با لباسهای رنگارنگ محلی، شلوار گشاد(قِری)، پیراهن کمردار، لچکهای پوشیده از مُنجوق و سکه‌های نقره‌ای (ریال)، مینا، بند سوزن (بندسیزن) و مردان با شلوارهای دبیت، چوقا، کلاههای مشکی و گیوه‌های ملکی، در رقص و پایکوبی شرکت می‌کردن.
(ترکیبی از سنت و مدرنیسم در بین زنان و دختران بختیاری با لباسای رنگارنگ ظریف کاری شده)
آوازهای عروسی
آوازهای عروسی بختیاریا هم خیلی مهمه. در واقع به آوازهایی که به مناسبت مراسم عروسی خوندن می شن، دوالالی می گن که از ترکیب دوا و لال به معنی داماد و عروس تشکیل شده و آخر هم، ی نسبته. یعنی عروس دامادی؛ در تصنیفای بختیاریا در مراسم ازدواج، نغمهای مختلفی میگن که بخشی از سبک زندگی، سنتا و آیین رنگارنگ و باحال اونا رو نمایان می کنه.
هی هم اویذیم هم اویذیمای گل، آهای گل …. هی مگوهین دیر آمــــــــــــذین، آهای گل
هی پل بونذین پل بونـدینای گل، آهای گل . . . هی چوانار تـــــــــرکه فلــــوس، آهای گل
هی تا بیاهه بگذردهای گــــــل، آهای گل ….. هی آقا دوا با عــــــــــــــــروس، آهای گل
واسه عروسی بختیاریا، همه در تدارک عروسی و سور و سات اون شرکت می کنن و در واقع مراسم ازدواج سنتی بختیاریا، یه برنامه تیمی و مشارکتی با خرد جمعی بوده که همه اعضای طوایف واسه بر پایی مطلوب اون تلاش می کنن.
(چگونگی آماده کردن سور و سات عروسی عشایر)
اگه می خواین درباره بختیاریا اطلاعات بیشتری به دست بیارین کتابای زیر انتخابای خوبی هستن.
- کتاب نماد در فرهنگ بختیاری – نوشته حسین مددی
- کتاب حماسهای میهنی – نوشته قائد بختیاری
- کتاب فرهنگ زبون بختیاری – نوشته اصغر درویش زاده
-
- کتاب جستاری بر فرهنگ روستاهای مکوند چهار لنگ بختیاری – نوشته شکر خدا مکوندی
- اول وزیران بختیاری – نوشته دکتر اسفندیار آهنجیدده
- نکته های ناب – نوشته پروانه سرخوش
درباره بختیاریا و سنتای جذابشان در ازدواج و پایکوبی، سخن بسیاره. در روزای آینده گشتی میزنیم در فرهنگ و سنت و آداب غذا خوردن و سبک زندگی این مردمون غیور تا با یکی از اقوام ایرونی بیشتر آشنا شیم.
با امید به اینکه معرفی فرهنگ و سنن اقوام ایرونی به خصوص ایل بختیاری از راه فضای مجازی به طور زیادی به اطلاع ایران دوستان جهان برسه و از ظرفیتای سایبر توریسم واسه آشنا کردن مخاطبان با این قوم بزرگ ایرونی استفاده مطلوب تری شه.
[ منابع: موسسه تحقیقات تاریخ معاصر ، بخش فرهنگی خبرگزاری فارس ، پرتال رنگوارهای یه زنگ ، بخش میراث فرهنگی در خبرگزاری ایرنا ]